«پلتفرم» جدیدترین فیلمی است که بر اساس مسأله «عدالت» و «توزیع ثروت» ساخته شده است؛ فیلمی مهم در ادامه «جوکر» و «انگل» و باز هم در زمین سرمایه‌داری اما این‌بار از کارگردانی اسپانیایی به نام «گالدر گازتلو اوروتیا» که اولین فیلم بلندش مورد توجه جهانی قرار گرفته است. پلتفرم در دنیایی استعاره‌ای ساخته شده و در نقطه شروع ایده فیلم می‌تواند برای مخاطب جذابیت تماشا داشته باشد. پرونده حاضر درباره این فیلم و نظراتی است که پیرامون آن در تحریریه «وطن امروز» شکل گرفت.

***

«پلتفرم» اثری موفق در بیان نمادین یک مسأله است

آزادی آدم‌های مجبور!

رضا کردلو*: «کدوم خری اینجا کتاب میاره؟» این جمله که بخشی از دیالوگ گورنگ با یکی از زندانیان «حفره» است، بیشتر از همه دیالوگ‌های استعاره‌ای «پلتفرم» را در نظرم برجسته کرد. در ادامه «جوکر» و «انگل» و دیگر فیلم‌هایی که مسأله‌شان «طبقه» و «نظام طبقاتی» است، پلتفرم هم نتیجه‌‌گیری تازه‌ای ندارد. نظم سرمایه‌داری، نظام انحصاری تولید و مسخ انسانیت به خاطر قرار گرفتن در این پلتفرم، چیزی است که در پلتفرم هم مانند دیگر فیلم‌های یادشده می‌بینیم. در سینمایی که به این مسائل می‌پردازد اما بیش از توصیف، نتیجه‌گیری مهم است. به نظرم برآیند نهایی پلتفرم هم همانی است که در جوکر و البته انگل می‌بینیم. پایین و بالا رفتن‌های نمادین در پلتفرم، تفاوت زندگی در خانه مجلل بالای شهر و زیرزمینی محقر در پایین شهر است. اینکه یک علاقه‌مند به «دن کیشوت» (که اتفاقا در شمایل هم بی‌شباهت به دن کیشوت‌هایی که در سینما تصویر شده‌اند، نیست) به دنبال اصلاحات بلندپروازانه است، یعنی مخاطب همان ابتدا بدون کنجکاوی باید متوجه شود که اصلاحاتی در کار نخواهد بود (آنچنان که می‌دانیم دن‌کیشوت در داستان سروانتس پهلوانی خیالی و بی‌دست‌وپاست که به دنبال نجات مردم از ظلمی است که به آنان می‌رود). گورنگ با خود «کتاب» آورده است. آدم‌های حفره به انتخاب او به دیده تمسخر می‌نگرند. چرا؟ چون «هیچ خری اینجا کتاب نمیاره»؛ کارکرد کتاب در حفره به مثابه کارکرد اندیشه در نظام طبقاتی است. اندیشمندان و فلاسفه در این نظام جز لفاظی‌های توجیه‌گرایانه کاری از پیش نمی‌برند و در نهایت قصه‌گوهای خوبی هستند. درخواست‌های مکرر پیرمرد از گورنگ برای اینکه برایش داستان بخواند، شخصیتی بی‌کارکرد از او و کتاب تصویر می‌کند. لفاظی‌های اخیر فوکویاما در نقد سرمایه‌داری و ارائه تصویر جدیدی از لیبرال- دموکراسی و ترسیم آینده‌ای جدید، او را بسیار شبیه گورنگ کرده است. دن کیشوت قصه پلتفرم به دنبال یک سانچو است تا قهرمان بازی‌اش را شروع کند. اما لطیفه تلخ نظام طبقاتی این است که حتی برای نجات خلق باید خلق دیگری را کشت و این یعنی تلاش برای تحقق عدالت با ابزار ظلم. سیاهپوست مذهبی در واکنش به تصمیم گورنگ برای مطلع کردن حاکمیت این نظام طبقاتی از این ظلم، به او می‌گوید: «کدام دستگاه؟ حفره که دستگاه نداره!» و چقدر این تعبیر حفره درست است. حفره دستگاه ندارد و اصلاحاتی در کار نیست، چرا که شخصیت مسخ شده زندانیان و حتی قهرمان بلندپرواز قصه در همان تلاش نصفه و نیمه‌ای که برای تحقق عدالت توزیع می‌کند، آنقدر درگیر مسأله توزیع‌اند که «انحصار تولید» مسأله‌شان نیست. اینکه غذا فقط از یک دریچه پایین می‌آید وضعیت نمادین نظام تولیدی در جهان است. اخبار مکرری در این رابطه می‌شنویم (یا بارها شنیده‌‌ایم) که «80 درصد ثروت جهان در اختیار 50 خانواده است»، «100 نفر بر همه ثروت دنیا تسلط دارند» و... .

***

جنگ بقـا

صادق فرامرزی*: یک جمع باید چگونه زیست کنند تا به مقام «زیست عادلانه» نائل آیند؟ این پرسش کوتاه را می‌توان از جهات مختلفی مهم‌ترین پرسش فلسفه سیاسی در طول تاریخ اندیشه دانست؛ پرسشی که قدمت آن به اندیشه فلاسفه یونان رسیده و از قرن هجدهم میلادی و با بسط اقتصاد صنعتی مدرن تبدیل به مهم‌ترین چالش سیاسی قرن نوزدهم و بیستم میلادی شد؛ در این میان اندیشمندان چپ با اصالت دادن به «برابری»، جلوداران اندیشه‌های جمع‌محور شده و ثمره عدالت را در برچیده شدن مکانیسم‌های نابرابری از جمله مالکیت یافتند و اندیشمندان راست نیز با اصالت دادن به «آزادی فردی»، شکل‌گیری نظامی مبتنی بر برابری را خلاف عدالت و نافی تفاوت در استعدادها، تلاش و خلاقیت افراد جامعه دانستند. در چنین فضایی «جان رالز» را می‌توان مشهورترین فیلسوف راست به شمار آورد که در میانه قرن بیستم سعی خود را معطوف به ارائه نظام ارزشی معطوف به عدالت و برابری در عین به رسمیت شناختن نابرابری‌ها کرد و در اثر مشهور خود «عدالت به مثابه انصاف» به دنبال پاسخگویی به این سوال رفت که چگونه جامعه‌ای هم می‌تواند طعم شیرین عدالت را بچشد و هم در راستای چشیدن این طعم، به تجربه نظام‌های سیاسی و اقتصادی چپ که اهتمام خود را بر سرکوب فرد و مقادیر کسب شده از سوی او گذاشته‌اند، دچار نشود. شرح تفصیلی ایده رالز مبحثی جدا از این نوشتار را می‌طلبد اما رالز جامعه نابرابری را عادلانه می‌شمارد که در وضعیت آغازین خود مورد تایید تمام افراد بدون آگاهی از موقعیت طبقاتی خودشان است. رالز وضعیت آغازینی را متصور می‌شود که افراد به عنوان واحدهای بالقوه زیست در جهان، بدون آگاهی از اینکه قرار است در قالب چه جنسیت، قومیت و طبقه‌ای به دنیا پرتاب شوند، به اصولی مشترک برای زیست جمعی می‌رسند. آنها با تبعیض‌های بنیادینی همچون وجود برده‌داری مخالفت می‌کنند، چون این احتمال را می‌دهند که خود به عنوان قربانی نظام تبعیض‌ها پا به جهان بگذارند. قرارداد اجتماعی رالزی نظامی عادلانه را ترسیم می‌کند و تنها ابزار اجماع بر این زیست عادلانه ناآگاهی افراد نسبت به موقعیتی است که در جهان پیدا خواهند کرد. در چنین فضایی واحدهای انسانی به این اشتراک نظر نائل می‌آیند که به جهانی پرتاب شوند که فارغ از جنسیت، قومیت و طبقه‌شان واجد حقوق اولیه‌ای که ذات انسان بودن آن را ایجاب می‌کند باشند. در چنین جامعه‌ای وجود طبقات مختلف اجتماعی و نابرابری‌هایی که برخاسته از استعداد و تلاش فردی افراد مختلف است، همگی در نهایت به نفع جمع و به‌طور اخص پایین‌ترین طبقات اجتماعی انباشت می‌شود.

***

وقتی از نقد سرمایه‌داری به شماتت فرودستان می‌رسد

قصه تازه، پیام تکراری!

احسان سالمی*: شاید هیچ فیلمی در تاریخ سینما به اندازه «پلتفرم» در نمایش عریان مفهوم «فاصله طبقاتی» موفق ظاهر نشده باشد. اینجا همه چیز واضح و آشکار به مخاطب گفته می‌شود؛ طبقاتی وجود دارد که آدم‌های حاضر در آن هر روز مجبورند از تک فرصت غذا خوردن و زنده ماندن، به هر شکل ممکن استفاده کنند. در این جنگل طبقاتی برای زنده ماندن راهی جز خوردن ته‌مانده غذای دیگران نیست که اگر ناشکری کنی، ممکن است روزی همین ته‌مانده هم نصیبت نشود (اشاره فیلم به حضور افرادی در طبقات پایین حفره). این بار انسانی که مجبور بود همچون کفتار منتظر خوردن ته‌مانده غذای طبقات بالایی به مثابه حیوان نیرومندتر باشد، باید همچون درندگان وحشی برای زنده ماندن به هم‌نوع‌خواری روی بیاورد!

«پلتفرم» البته سعی کرده با چند دیالوگ انتهایی اثر درباره امیدواری شخصیت اصلی قصه برای رسیدن پیام به راس ساختار، مخاطبش را با حالتی امیدوارانه بدرقه کند ولی واقعیت آن است که پس از دیدن فیلم، مخاطب در حالتی بین خوف و رجا قرار دارد و نمی‌داند آیا راس ساختار این پیام ارسال شده را که ناشی از فشار 2 طبقه روشنفکر (که شخصیت اصلی فیلم نماد آن است) و مذهبی (که شخصیت سیاهپوست نماد آن است) است به عنوان نشانه‌ای برای ایجاد همبستگی میان همه طبقات و لزوم تغییر در ساختار تلقی خواهد کرد یا نه. 

* روزنامه‌نگار

*** 

حمید کمار*: گزارش دیوان محاسبات از سرنوشت ارز 4200 تومانی گوشه‌ای از مدیریت خسارت‌بار دولت در موضوع ذخایر ارزی کشور را نشان داد. بی‌اعتنایی دولت به حل مسائل درونی اقتصاد کشور و گره زدن همه مسائل به مذاکره با غرب، اقتصاد کشور را در برابر تکانه‌های اقتصادی آسیب‌پذیر کرد. اقدام دولت در سیاسی کردن مسأله نرخ ارز و بی‌اعتنایی به بخش حقیقی اقتصاد باعث اتلاف ذخایر ارزی کشور برای حفظ مصنوعی قیمت ارز در راستای اهداف انتخاباتی دولت شد؛ اقدامی که نتایج خسارت‌بار آن پس از انتخابات سال 96 به شکل جهش نرخ ارز و رشد افسارگسیخته تورم برای مردم ملموس شد.

فاطمه صابری: ویروس کرونا در مدت کوتاه حضور خود در میان مردم جهان عملکرد رادیکالی از خود نشان داده است؛ نفت را از طلای سیاه به ماده معمولی تبدیل کرده، آمریکای مدعی ابرقدرتی را در صدر جدول جان‌باختگان کرونایی جهان قرار داده، به اتحادیه اروپایی هشدار فروپاشی را اعلام کرده و فوکویامای مبهوت لیبرال ـ دموکراسی را به طرح این پرسش واداشته: آیا دیکتاتوری‌ها در مقابله با همه‌گیری کرونا بهتر عمل کردند یا دموکراسی‌ها؟! اما مهم‌تر از همه این موارد، کرونا توانسته بحران حیات اخلاقی در غرب را از منازعات نظری میان فیلسوفان اخلاق، به عرصه عمومی و رسانه‌ها بکشاند؛ مصادره ماسک‌های متعلق به یک دولت توسط دولت دیگر به سبک دزدان دریایی! حرص مردم برای خرید به طوری که در ظرف مدت کوتاهی، فروشگاه‌ها را تخلیه کنند، فرمانداران ایالت‌های آمریکا برای تهیه اقلام بهداشتی علیه یکدیگر رقابت کنند تا همکاری! صف کشیدن افراد برای خرید اسلحه چون احساس خطر می‌کنند و اولویت سنی قائل شدن برای درمان بیماران کرونایی؛ همگی مصادیقی از فقر اخلاقی و انسانی در غرب است که پیش روی همگان قرار گرفت و نشان داد ظاهرا تلاش‌ها و هشدارهای نظری فیلسوفان اخلاق و صاحب‌نظران غربی در این چند دهه، خیلی اثرگذاری مطلوبی در حل و فصل چالش‌های اخلاقی تمدن منضبط و مادی غربی نداشته است. آنجا که اشتاین ‌مایر، رئیس‌جمهور آلمان در بیانیه تلویزیونی بیان می‌کند «ما خواهان جامعه‌ای نیستیم که در ترس و بدگمانی زندگی کند، بلکه ما می‌توانیم جامعه‌ای با اعتماد بیشتر، گذشت بیشتر و اطمینان بیشتر باشیم»، نشان می‌دهد چقدر تفکر انضباطی و شیء‌وارگی حاکم در غرب، باعث شده است انسان‌ها در رنج حیات اخلاقی و انسانی زندگی کنند.

اسدالله رمضان‌زاده: «عقلانیت» سال‌ها و بلکه دهه‌هاست به یک «حلقه مفقوده» در مناسبات داخلی و خارجی ایالات متحده تبدیل شده است. «عقلانیت» به جای آنکه به تار و پود حاکم بر تصمیم‌سازی کلان،  کوتاه‌مدت و میان‌مدت هیات حاکمه آمریکا تبدیل شود، بیشتر حکم عاملی «مزاحم» را دارد که قهرا باید به گوشه‌ای رانده شود! نه‌تنها «ماهیت کنش» سران اجرایی آمریکا جنبه‌ای عقلانی ندارد، «نوع واکنش» رقبای سیاسی آنها نیز جنبه‌ای عقلانی ندارد. این قاعده درباره ترامپ و دوران ریاست‌جمهوری وی نیز صادق است.